Атом электр станциясы – ядролық энергияны пайдаланып электр энергиясын өндіретін өнеркәсіптік кәсіпорын болып табылады. АЭС жұмысының негізінде атомдар көп жылу бөле отырып анағұрлым кішірек бөлшектерге бөлінетін процессс жатыр. Бұл жылу буға айналатын суды қыздыру үшін пайдаланылады. Бу турбиналарды айналдырады, ал турбиналар өз кезегінде электр энергиясын шығарады.
АЭС-тар заманауи әлемдегі электр энергиясының маңызды көзі болып табылады. Олар көмірқышқыл газының барынша аз шығарындыларымен электр энергиясын өндірудің айтарлықтай көлемін қамтамасыз ете отырып, көптеген елдердің энергетикалық қауіпсіздігін қамтамасыз етуде шешуші рөл атқарады.
Әлемдегі алғашқы атом электр станциясы, Обнинсктегі АЭС, 1954 жылы іске қосылды. Ол бейбіт тұрғындарға электр қуатын өндіретін алғашқы АЭС болды. Осыдан кейін әр түрлі елдерде атом станцияларын әзірлеу және салу басталды. Осылайша, 1956 жылы Ұлыбританиядағы алғашқы коммерциялық АЭС – Calder Hall жұмысын бастады.
2024 жылғы жағдай бойынша әлемде 31 елде шамамен 415 ядролық реактор жұмыс істейді. Ең көп АЭС саны АҚШ-та (94), Францияда (56), Қытайда (56), Ресейде (36) және т. б. орналасқан.
АЭС пайдаланылған 70 жыл ішінде әлемде ескі реакторларымен тек 3 ірі төтенше жағдай орын алды: АҚШ-тағы Три – Майл – Айлендтегі (1979), Чернобыльдегі АЭС-тегі (1986) және Жапониядағы Фукусима – 1 станциясындағы (2011) апат.
Осы апаттардың тәжірибесіне сүйене отырып, сенімділік пен қауіпсіздік көрсеткіштері барынша жақсартылған жаңа буын реакторлары пайдалануға енгізілді.
Қазіргі заманғы АЭС табиғи және техногендік экстремалды әсерлерге, соның ішінде үлкен магнитудалы жер сілкіністеріне және жанармайдың толық жүктемесі мен максималды жеткізіліміндегі ең үлкен ұшақтың құлауына, 8 балдық жер сілкіністеріне және басқа табиғи құбылыстардан қорғауға төтеп беру үшін теориялық мүмкін модельденген жағдайларда да артық қауіпсіздік қорымен жобаланған.
Сондықтан қазіргі заманғы АЭС-тердегі апаттардың ықтималдығы 10 миллион жыл жұмыс үшін 1 апаттан кем. Бұл ретте көмір ЖЭО-да жарылыс ықтималдығы 80 есе жоғары.
Атом электр станциялары экономикалық, экологиялық, басқа да параметрлердің, сондай-ақ сенімділіктің, қауіпсіздік пен тиімділіктің бірегей үйлесімі арқасында тұрақты энергияны, CO2 шығарындыларының қысқаруын және энергетикалық тәуелсіздікті қамтамасыз ететін жаһандық энергетиканың іргелі элементі болып табылады. Энергияға сұраныстың артуы және климаттың өзгеруімен күресу жағдайында олар жаһандық әлемдегі өсіп келе жатқан бәсекелестікте болашақ үшін сенімді және перспективалы энергия көзі болып қала береді, бұл елдерге басқалардан қалыс қалмауға, тұрақты экономикалық өсу мен халықтың әл-ауқатын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Қазақстандағы АЭС 90-шы жылдардан бастап аймақтың энергетикалық өзін-өзі қамтамасыз етуін қамтамасыз ету үшін маңызды экономикалық жоба ретінде қарастырылуда.
Тәуелсіздік алғаннан кейін АЭС-тің құрылысы Қазақстанның жалпы ұлттық қауіпсіздігінің негізгі құрамдас бөлігі, мемлекеттің болашақ сенімді дамуының кепілі ретінде елдің энергетикалық егемендігі мен қауіпсіздігі тұрғысынан аса қажет болады.
Құрылыста пайдалану жоспарланған заманауи технологиялар қауіпсіздіктің ең жоғары әлемдік стандарттарына сәйкес келеді, бұл осындай станцияларды пайдаланудың әлемдік тәжірибесімен және елеулі тәуекелдердің болмауымен расталады.
Балқаш көлінің жағасында АЭС салу бірнеше өңірде электр энергиясының тапшылығын болдырмауға, импортқа тәуелділікті азайтуға және электр энергиясының бағасын тұрақтандыруға көмектеседі. Сонымен қатар, бұл жоба Қазақстанның халықаралық міндеттемелеріне сәйкес келетін 2060 жылға қарай көміртегі бейтараптығына қол жеткізуде шешуші рөл атқарады.
Құрылыс ауданын таңдау елдің оңтүстік аймақтарындағы энергетикалық тапшылыққа байланысты болды. Балқаш көлінің бойындағы құрылыс ауданын таңдау кеңес заманынан бері қарастырылып келеді.
2023 жылдың күзінде МАГАТЭ мамандары Балқаш көлінің маңында АЭС салуға кедергі келтіретін факторлар жоқ екенін тағы да растады. Құрылыс процесі МАГАТЭ және WANO сияқты халықаралық ұйымдардың бақылауында болады, бұл қауіпсіздіктің жоғары стандарттарының сақталуын қамтамасыз етеді және сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін азайтады.
АЭС салу үшін мердігерді таңдау экономикалық орындылыққа, технологиялық сенімділікке және экологиялық қауіпсіздікке негізделетін болады. Бұл ұлттық ядролық энергетиканы дамытуға, жұмыс орындарын құруға және аймақтағы инфрақұрылымды жақсартуға ықпал етеді. Реакторлық технологияларды жеткізуші ретінде Қытай (CNNC), Ресей (Росатом), Оңтүстік Корея (KHNP) және Франция (EDF), АҚШ (GE-Hitachi және NuScale) қарастырылады. Алайда қазақстандық биліктің сыналған реакторды пайдалану ниетіне байланысты американдық тараптан ұсыныс қабылданбады.
Радиоактивті қалдықтар арнайы жабдықталған орындарда қауіпсіз сақталады. Бұған дейін Қазақстан үлкен көмір қорының арқасында атом энергиясынсыз өмір сүрген. Дегенмен, тұтынудың өсуі, ескі станциялардың тозуы, экология мәселелері, іргелес аудандардағы халықтың денсаулығының нашарлауы, көмір мен газға халықаралық шектеулер және жаңартылатын энергия көздерінің тұрақсыздығы жаңа шешімдерді енгізуді талап етеді.
Басқа елдердің тәжірибесі көрсеткендей, тек ЖЭК-ке (күн мен желге) сүйену өнеркәсіптік өсуді төмендетеді.
Сонымен қатар республикада ғылыми институттар да, жоғары білікті мамандар да бар, сонымен қатар жоғары оқу орындарында да, кәсіпорындарда да АЭС пайдалану үшін кадрларды белсенді даярлау жалғасуда.
Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында атом саласы үшін кадрлар даярлау қазақстандық жоғары оқу орындарында 5 білім беру және екі дипломдық бағдарлама (Ядролық физика, ядролық инженерия, ядролық физика және атом энергетикасы, теориялық ядролық физика) негізінде жүргізіледі. Сонымен қатар, Қазақстан шетелдік әріптестермен ғылыми-білім беру базасын дамытуда. Франция, Ресей және Венгриямен бірқатар құжаттарға қол қойылды.
Жалпы әлемдік тәжірибеге сәйкес орта есеппен екі блокты АЭС салу 8 мыңға дейін адамды жұмыспен қамтамасыз етеді, ал АЭС пайдалану кезеңінде жоғары және орта арнаулы білімі бар 2 мыңға жуық адамнан тұратын персонал талап етіледі. Бұл ретте ядролық мамандықтар бойынша білімі бар станция қызметкерлері жалпы персоналдың шамамен 20%-ын құрайды.
Атом энергиясы “жасыл” энергияның бірегей негізгі көзі ретінде қарастырылады.
Жаһандық трендтер мен Өзбекстан сияқты көрші елдердің үлгісі жағдайында АЭС құрылысы энергетикалық және технологиялық дамуда тәуелділік пен артта қалушылықты болдырмау үшін Қазақстан үшін қажет болады.
Сонымен қатар, “жасыл” атом энергиясы біздің бизнесімізге “лас” энергияны пайдаланғаны үшін айтарлықтай айыппұлдардан қорықпай, әлемдік нарықтарға сенімді түрде шығуға мүмкіндік береді, бұл біздің өнеркәсіптік әлеуетіміздің бәсекеге қабілеттілігін айтарлықтай арттырады.
Қазақстанда АЭС салу елдің энергетикалық қауіпсіздігі үшін берік негіз жасайды, шығарындыларды қысқарту есебінен экологиялық жағдайды жақсартады, электр энергиясына бағаны тұрақтандырады және технологиялық даму мен өнеркәсіптік өсу жолындағы маңызды қадам болады.
1. Қазіргі заманғы АЭС-терде қауіпсіздік мәселесі қалай шешілді?
Қазақстан қауіпсіздіктің ең жоғары жаһандық стандарттарын қамтамасыз ету үшін ең заманауи технологиялары бар жаңа буындағы АЭС құрылысын қарастыруда.
АЭС осындай түрлерін пайдаланудың әлемдік тәжірибесі ешқандай тәуекелдің болмауын көрсетеді.
2. АЭС энергетикалық тұрақтылыққа қалай әсер етеді?
Қазақстанда АЭС салу энергетикалық тәуелсіздік пен қауіпсіздікті қамтамасыз ету жолындағы маңызды шешім болып саналады.
Балқаш көлінің жағалауындағы жоба еліміздің бірнеше өңірінде энергия тапшылығын болдырмауға және импортқа тәуелділікті азайтуға бағытталған. АЭС электр энергиясының тұрақты бағасын қамтамасыз етеді және 2060 жылға қарай көміртегі бейтараптығына қол жеткізуге көмектеседі.
Бұл елдің мүддесі мен Қазақстанның халықаралық міндеттемелеріне сәйкес келеді.
3. АЭС құрылысы сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін тудырады ма?
Қалыптасып кеткен халықаралық тәжірибеге сәйкес, АЭС құрылысын МАГАТЭ және WANO секілді беделді халықаралық ұйымдар бақылайды, бұл қауіпсіздіктің ең жоғары стандарттарының сақталуын қамтамасыз етеді және сыбайлас жемқорлық тәуекелдерін барынша азайтады.
4. Қазақстан АЭС салушы-тараптарға тәуелді бола ма?
Қазақстанда АЭС салуға мердігерді таңдау экономикалық негізділік, технологиялық сенімділік, экологиялық қауіпсіздік және халықаралық стандарттарға сәйкестікке негізделетін болады.
Жоба ұлттық ядролық энергетиканы дамытуға және жұмыс орындарын құруға ықпал етеді. Бұл мәселе саяси емес, таза коммерциялық болып табылады және таңдалған компания немесе компаниялар тобы станцияның жұмыс істеуіне қатыспайды, тек құрылыспен айналысатын болады.
5. Қазақстанда қажетті кәсіби кадрлар бар ма?
Қазақстанның ғылыми институттары да, жоғары білікті мамандары да бар. Сонымен қатар, АЭС пайдалану үшін кадрларды белсенді даярлау жалғасуда. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында атом саласы үшін кадрлар даярлау қазақстандық жоғары оқу орындарында 5 білім беру және екі дипломдық бағдарлама (Ядролық физика, ядролық инженерия, ядролық физика және атом энергетикасы, теориялық ядролық физика) негізінде жүргізіледі. Сонымен қатар, Қазақстан шетелдік әріптестермен ғылыми-білім беру базасын дамытуда. Тәжірибе алмасу және кадрлық әлеуетті арттыру үшін Франция, Ресей және Венгриямен бірқатар құжаттарға қол қойылды.
Жалпы әлемдік тәжірибеге сәйкес орта есеппен екі блокты АЭС салу 8 мыңға дейін адамды жұмыспен қамтамасыз етеді, ал АЭС пайдалану кезеңінде жоғары және арнаулы орта білімі бар шамамен 2 мың адамнан тұратын персонал қажет. Бұл ретте ядролық мамандықтар бойынша білімі бар станция қызметкерлері жалпы персоналдың шамамен 20%-ын құрайды.
6. Электр энергиясының тарифтері тұрақты бола ма?
Қазақстанда жаңартылатын энергия көздері белсенді дамып келеді, олардың тиімділігі әртүрлі факторлардың үйлесуіне байланысты. Электр желісінің тұрақтылығы үшін көмір және атом станциялары сияқты сенімді тұрақты базалық көздер қажет. АЭС құрылысы электр энергиясының тапшылығын қысқартуға, тарифтердің өсуін тежеуге, экологияны жақсартуға және энергетикалық тәуелсіздікті қамтамасыз етуге қол жеткізудің сенімді тәсілі, өйткені көмір станцияларының экология мен адам денсаулығына әсері теріс. Атом энергетикасы барлық параметрлердің, соның ішінде электр энергиясының құны бойынша оңтайлы таңдау болып табылады.
Сонымен қатар, атом энергиясы отын импортына тәуелділіктің төмендеуіне ықпал етеді, бұл электр энергиясының бағасын бақылауда ұстауға көмектеседі. Ұзақ мерзімді перспективада АЭС пайдалану шығындары салыстырмалы түрде төмен, бұл да тарифтерді тұрақтандыруға ықпал етеді.
7. Неліктен АЭС-ті Алматы облысында салу жоспарлануда?
Балқаш көлінің маңында құрылыс алаңын таңдау кеңестік кезеңнен бері қарастырылып, қазір ірі халықаралық ұйымдармен бірлесіп, кеңесу арқылы жүзеге асып жатыр. Оңтүстік аймақ елдегі ең ірі электр энергиясын тұтынушылардың бірі болып табылады, бірақ сонымен бірге өзінің генерациялау қуаты бойынша тапшы болып қала береді. Алматы облысында АЭС салу өңірді тұрақты және сенімді энергиямен жабдықтауды қамтамасыз ете отырып, бұл тапшылықты азайтуға мүмкіндік береді. Бұл өз кезегінде өнеркәсіпті, инфрақұрылымды дамытуға және халықтың өмір сүру сапасын жақсартуға ықпал ететін болады.
2023 жылдың күзінде МАГАТЭ мамандары Балқаш көлінің маңында АЭС құрылысына кедергі келтіретін факторлар жоқ екенін тағы да растады.
8. АЭС орнына көмір станциялары мен жаңартылатын энергия көздерін салу тиімдірек емес пе?
Көмір және газ станцияларының экология мен халықтың денсаулығына әсеріне байланысты тұтынудың өсуін, ескі станциялардың тозуын және көмір мен газ көздеріне үнемі енгізілетін халықаралық шектеулерді ескере отырып, жаңа шешімдерді енгізудің маңызды қажеттілігі туындайды.
Сонымен қатар, жаңартылатын энергия көздерінің тұрақсыздығы оларды негізгі деп санауға мүмкіндік бермейді, бұл ЖЭК-ке сүйену өнеркәсіптік өсудің төмендеуіне және экономикалық проблемаларға әкелген көптеген елдердің тәжірибесімен расталады.
Атом энергетикасы сапалы және тиімді энергиямен қамтамасыз етудің тұрақты және “жасыл” нұсқасы ретінде қарастырылады. Жаһандық трендтер мен Өзбекстан сияқты көрші елдердің үлгісі жағдайында АЭС құрылысы энергетикалық дамуда тәуелділік пен артта қалушылықты болдырмау үшін Қазақстан үшін өзекті болып отыр.
9. АЭС-ты қамтамасыз ету үшін уран қоры жеткілікті ме?
Қазақстан уран қоры жөнінен дүние жүзінде екінші орында және ол дүние жүзіндегі қордың шамамен 14%-ын қамтиды. 2009 жылдан бері Қазақстан әлемдік өндірістің 40%-ға жуығын өндіріп, уран өндіруде әлемдік көшбасшы болып табылады.
Елімізде 900 мың тоннадан астам уран бар, бұл атом электр станцияларын алдағы ұзақ жылдар бойы отынмен қамтамасыз етеді.
Міне сондықтан да халықаралық сарапшыларында осындай қоры мен ғылыми әлеуеті бар Қазақстан неліктен әлі күнге дейін АЭС салмай жатыр деген сұрақ туындайтын.
10. АЭС жұмысынан қанша қалдық шығады?
Қуаты 1 гигаватт болатын АЭС шамамен 50 текше метр радиоактивті қалдықтарды құрайтын 1 – 1.5 миллион халқы бар қаланы электр энергиясымен қамтамасыз ете алады. Бұл ретте ЖЭО қуаты 200 – 300 мың тонна болатын қалдықтарды шығарады. Осылайша, АЭС көмір станцияларымен салыстырғанда қалдықтарды айтарлықтай аз шығарады, бұл оларды барынша экологиялық таза энергия көзіне айналдырады. Көмір станцияларынан айырмашылығы, АЭС қалдықтарды ауаға шығармайды, бұл көмірқышқыл газы мен бөлшектер сияқты зиянды заттардың шығарындыларын айтарлықтай азайтатынын айта кету керек.
АЭС қалдықтары олардың түріне және технологиясына байланысты сақталуы не қайта өңделуі мүмкін. Мысалы, пайдаланылған ядролық отын қалдық болып саналмайды, өйткені оны қайтадан энергия көзі ретінде пайдалануға болады.
Болашақта арнайы реакторлар аса қауіпті радиоактивті элементтерді жоя алады, бұл қалдықтарды азырақ қауіпті етеді. Бұл үшін термоядролық синтез технологиялары қолданылуы мүмкін.
Осылайша, қалдықтар халықаралық стандарттар бойынша қайта өңделеді және сақталады, бұл қоршаған орта мен адамдардың денсаулығына қауіп төндіреді. Қазақстанның ядролық материалдармен жұмыс істеу бойынша үлкен тәжірибесі бар және барлық қауіпсіздік шараларын сақтайтын болады.
11. АЭС-тен қандай қауіптер бар?
Қазіргі АЭС-тегі апаттың ықтималдығы 10 миллион жылға біреуден кем, ал көмір станцияларында тәуекел 80 есе жоғары. Қазіргі АЭС-терде радиациялық ағып кетуге жол бермейтін қорғаныс қабықшалар бар.
Қоршаған ортаға және денсаулыққа күтілетін әсер белгіленген нормалардан едәуір төмен болады, сондықтан АЭС пайдалану табиғат пен адамдарға теріс әсер етпейді, бұл әлемнің әртүрлі аймақтарында АЭС жақын тұратын халықты үнемі зерттеу және бақылау арқылы дәлелденген.
12. Құрылыс жоспарланған ел мен аймақ үшін АЭС-тің қандай пайдасы бар?
Қазақстанда АЭС салу Қазақстанның энергетикалық қауіпсіздігі мен тәуелсіздігінің берік негізін, елдің жаңа өнеркәсіптік және технологиялық деңгейге шығуының елеулі іргетасын қалайтын болады.
Сонымен қатар, “жасыл” атом энергиясы біздің бизнесімізге “лас” энергияны пайдаланғаны үшін айтарлықтай айыппұлдардан қорықпай, сыртқы нарықтарға сенімді түрде шығуға мүмкіндік береді, бұл біздің өнеркәсіптік әлеуетіміздің бәсекеге қабілеттілігін айтарлықтай төмендетер еді.
Мұның бәрі мультипликативті әсер әкеледі, жұмыс орындарын ашады, инфрақұрылымды жақсартады, шығарындыларды азайтады және электр энергиясының тұрақты бағасын қамтамасыз етеді.
Сондай-ақ, АЭС аймақтың, оның инфрақұрылымының, соның ішінде жолдардың, мектептер мен ауруханалардың құрылысының қарқынды дамуына ықпал етеді.
13. Балқаш көлі үшін қандай да бір салдары болады ма?
АЭС орналасқан жері осы аймақтағы электр энергиясының тапшылығымен анықталады. АЭС, көмір станциялары сияқты, салқындату үшін суды қажет етеді, оны Балқаш көлінен алу жоспарлануда.
АЭС-тің айналасында жиі күнделікті өмір салтына кедергі келтірмейтін қолайлы жағдайлар жасалады; мысалы, Тайвань, АҚШ-тағы Монтиселло және Дюк Энерджи АЭС-терінде сияқты салқындатқыш тоғандарда балық өсіріліп,оларды аулау бойынша турнирлер өткізеді.
Сонымен қатар, АЭС пайдаланылған суды Балқаш көліне тастамайды.
Балқаштан келетін салқындатуға арналған су көлдің табиғи булануының 0,32% ғана құрайды. АЭС-те қолданылатын су реактормен тікелей байланыста болмайды.
14. Неліктен Жапония ұсынысын ықтимал жеткізуші ретінде қарастырмадыңыз?
Қазақстан ядролық технологияларды әлемдік жеткізушілердің
6 технологиясының техникалық-коммерциялық ұсыныстарын, оның ішінде американдық Nuscale Power (Nuscale реакторы) компаниясының және американдық-жапондық General Electric-Hitachi (BWRX-300 реакторы) компаниясының шағын модульдік реакторларын қарастырды. Жапондық компаниялардан басқа ұсыныстар түскен жоқ.
Қазақстандағы алғашқы АЭС үшін пайдаланудың оң тәжірибесі бар тексерілген реакторларға артықшылық берілді. Әлеуетті жеткізушілердің «шорт-тізіміне» CNNC (ҚХР, HPR-1000 реакторы), «Росатом» (РФ, ВВЭР-1200 реакторы), «KHNP» (Оңтүстік Корея, APR-1400, APR-1000 реакторлары) және «EDF» (Франция, EPR-1200 реакторы) компаниялары кірді.
Сонымен қатар қазіргі уақытта шағын модульдік реакторлар референттік емес, яғни оларды пайдалану тәжірибесінің жоқ екенін атап өткен жөн. Үлкен қуатты реакторлардан айырмашылығы, перспективалы аз қуатты реакторлардың көпшілігі құрылысқа рұқсат алу үшін реттеуші органдардың мақұлдауын алу сатысында не лицензиялау процесінде. Алғашқы осындай реакторларды пайдалануға берудің жақын күні 2030 жылдан бұрын күтілмейді.
Осыған байланысты бұл шағын модульдік реакторлар әлеуетті жеткізушілер тізімінен шығарылды.